Sondaj işi yapan ya da yaptıracak olan sondör, sondaj işçisi, mühendis, işverenin bilmesi gereken bütün belde ve bilgileri bir araya getirdik. Emeği geçen herkese teşekkür ederiz.
SU SONDAJI NEDİR? Su sondajı, sondaj da en çok kullanılan yöntemlerdendir. Su sondajı, derinlerdeki su seviyesine ulaşmak için tercih edilir. Ülkemizde su sondajları çalışmalarında başarılı sonuç almak daha garanti olduğundan tercih edilme oranı yüksektir. Su sondajı, bir mühendislik çalışmasıdır. Su sondajı, zeminin jeolojik yapısına uygun olarak havalı ya da çamur dolaşımı ile yapılan kuyu açma çalışmasıdır. Kuyu açılma öncesi ve sonrası yapılması gereken birtakım işlemler mevcuttur. Kuyu açılma işlemi yapıldıktan sonra, açılan kuyunun hidrolojik özelliklerine uygun olacak şekilde projelendirme yapılır. Bu projelendirmeler dikkatli ve özenli bir şekilde yapıldığı takdirde daha doğru ve güvenilir sonuçlar alınacaktır. Sondajın ileri aşamalarında ise, özel sondaj boruları ile kuyunun kılıf borulaması yapılır. Su sondajında başarı, doğru akiferin en kısa zamanda bulunması ile ilişkilidir. Sondaj açmak çok dikkat isteyen bir iş olup, emek ve tecrübe gerektiren bir iştir. Su sondajı, hızla ilerleyen şehirleşme, tarım ve takibinde gelişen teknoloji ile birlikte önem kazanan sektörlerden biridir. Su ihtiyacını karşılamak amacıyla açtırılan yaygın olarak bilinen tabirler artezyen, kuyu, sondaj, keson kuyu, elle açma kuyu gibi terimler kullanılsa da asıl telaffuzu sondajdır. Sondaj, su çıkartmak amacıyla çeşitle alet edevatlarla yeraltındaki (toprağın alt tabakalarındaki) suyun yeryüzüne çıkartılması diyebiliriz. El ile açılan kuyular yüzey sularını yani yağmur sularını toplar, size en ihtiyacınız olan Temmuz-Ağustos aylarında kurur ve su vermez. Ama dikkatli bir şekilde yapılmış bir su sondajı, tamamen yeraltı suyunu bulma yöntemidir. En sıcak dönemlerde bile sizi susuz bırakmamak amacıyla açılır ve gerekli önlemler ve bakımlar yapıldığında uzun süreler boyunca kullanılabilir. Su sondajı, ülkemizde en yaygın şekilde kullanılan yöntemlerle havalı sondaj ve sulu sondaj şeklinde yapılmaktadır. 1990’lı yıllarda kullanılan malzemeler, donanımlar, ekipmanlar ve borular, yıllar içinde çürüyen saf demirden yapılırdı ve sondajlarda uygulanırdı. Günümüzde ise, PVC ömür boyu hizmet verebilecek özel maddelerle güçlendirilmiş sağlık açısından TSE onaylı güvenli borularla donatılmaktadır. Kısacası artık çok daha güvenli bir şekilde hizmet verilebilmektedir.
SU SONDAJI VE SONDAJIN TARİHÇESİ VE GELİŞİMİ
Sondajın ilk olarak nerede ve nasıl yapıldığı konusunda kayıtlı bilgiler bulunmamakla birlikte, tarihinin çok eskiye dayandığı kesindir. Geçmişte yapılan sondajcılık işlemleri, günümüzün modern sondajcılık tanımıyla uyuşmasa da amaçlar ve kullanılan yöntemlerden bazılarının benzer tarafları bulunmaktadır. M.Ö. 3000 yıllarında Mısırlıların taş çıkarmak amacıyla aşındırıcı tozlar kullanarak sığ çukurlar açtıkları, M.Ö. 2000 yıllarında ise, Çinlilerin tuzlu su çıkarmak amacı ile gerçek anlamda sondaj yaptıklarından söz edilmektedir. M.Ö. 1500 yıllarında Filistin’in Birşeba’daki su kuyusunun Hz. İbrahim tarafından açıldığını gösteren kayıtlar sondajcılığın 3500 yıllık tarihi olduğunu göstermektedir. M.Ö. 1000 yılarında Çinliler tarafından yeraltından tuzlu su çıkarmak amacıyla kuyu açıldığını Konfüçyus yazmaktadır. M.Ö. 600 yılında Konfiçyus, derinliği 100 metreye varan tuzlu su kuyularının açıldığını da yazmıştır. M.Ö. 450 yıllarında tarihçi Heredot asfalt, tuz ve petrol üretimi için açılmış kuyuların varlığında söz etmektedir.
Fransa’nın Artois kasabasında 1126 yılında açılan sondaj kuyusu, Avrupa’da yapıldığı bilinen ilk kuyudur. Basınçlı akiferde açılan bu kuyunun fışkırma özelliğine yörenin adına izafeten artezyen adı verilmiştir. 1200 yıllarında Çinlilerin Tibet ile Chungking arasında kalan bölgede açtıkları kuyularda 500-1000 metreye varan derinliklere indikleri ve bu kuyularla ilgili olarak düzenli sondaj raporları tuttukları saptanmıştır. Kullanılan yöntemler ve donanımlar basit bir kaldıraç sistemi olup, bambu kamışlar uç uca eklenerek sondaj dizisi olarak kullanılmıştır. Sondajın yapılması için gereken enerji ise insan ve hayvan gücünden sağlanmıştır. Rotary (döner) sondaj sistemi, ilk defa 1517 yılında Leonardo da vinci tarafından kullanılmıştır. Bu sistem burgulu sistemdir. 1745 yılında Fransa’da 30 m. derinliğinde kuyular açılmıştır. Ancak hayvan gücü kullanılarak yapıldığı bilinen ilk darbeli sondaj 1808 yılında Virginia’daki bir tuz madeninde Raffner kardeşlerin 18 metre derinlikte yaptıkları sondaj çalışmasıdır. İlk petrol sondajının 1794 yılında Fransa’da Pechelbronn yakınlarında açıldığı sanılmaktadır. Ancak ABD’de Pensilvanya’da 1859 yılında Albay Drake tarafından çılan kuyunun, ilk petrol kuyusu olduğu kabul edilmektedir. Bu sondaj kuyusu darbeli yöntem ile açılmış ve kullanılan sondaj donanımı ve yöntemi uzun yıllar standart olarak kalmıştır. Sondajda buhar gücü, ilk olarak ABD’de Billy Morris tarafından 1831’ de kullanılmıştır. Kuru sistem döner sondaj donanımları ilk olarak 1828’ de İtalya’da Larderellojeotermal alanında yapılan sondajlarda kullanılmıştır. Fransa’da 1841 yılında bu yöntemle 500 4metre derinliğe inilmiştir. 1845’te kuru sistem terk edilerek, Robert Beart tarafından Dolaşımlı döner sondaj donanımları uygulamaya konmuştur. İlk Elmaslı Karot Sondajı 1864’te, İsviçreli Mühendis Jean Rudolphe Leschot tarafından İtalya-Fransa arasında açılmakta olan Mt Cenis Tüneli’nde kullanılmıştır. 1867’de de M.C. Bullok, Pensilvanya kömür haczasında ilk karotlu sondaj kuyusunu açmıştır. Yine 1867’de dünyada ilk ücretli sondaj, ABD’de Henry Kelly tarafından yapılmıştır. İsveç’te Dannemora maden sahasında 1886 yılında ilk elmaslı maden sondajı yapılmış, aynı tarihte Craelius firması tarafından AB adlı ilk sondaj makinesi piyasaya sürülmüştür. 1910 yılında, Nebraska’da su sondajları yapan H.C. Minnick isimli sondajcı, kendisinin ürettiği diyaframlı bir pompayı kullanarak ilk defa ters dolaşımlı döner sondajı uygulamıştır. Helezon baskılı sondaj makinelerinin bulunuşu 1935 yılıdır. Bu makineler Sullivan ve Boyles Bros. Tarafından yapılmıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndan birkaç yıl önce de hidrolik baskılı makineler üretilmeye başlamıştır. Günümüzde kullanılan sondaj teknikleri bu temeller üzerinde geliştirilmiş ve son şeklini almıştır. 19. Yüzyılın sonlarına doğru darbeli sondaj sistemi diyebileceğimiz sondaj sistemi gelişmiştir. 1920‘lerden sonra rotary (döner) sondaj sistemi gelişerek darbeli sistemin yerini almaya başlamıştır. Rotary (döner) sondaj sistemi 1901’de ABD. ’de A. Lucas tarafında açılan kuyularda tanınmaya başlamıştır. Türkiye’de ilk su sondajı, 1894 yılında Konya’da bir yabancı şirket tarafından yapılmıştır. 1954 yılından sonra su sondajlarını DSİ yapmaya başlamıştır. İlk petrol sondajı ise, yine yabancı bir şirket tarafından Mardin’ de yapılmıştır. Petrol arama ruhsatı 1935 yılında MTA’ ya verilmiş ve 1940 yılında Raman’ da, 1951 yılında Garzan’ da petrol bulmuştur. 1954 yılından bu yana TPAO petrol arama amacı ile sondaj faaliyetlerini sürdürmektedir. Bugün Türkiye’ de, MTA; maden ve endüstriyal hammadde, DSİ; su sondajları, EKİ; kömür sondajları, EİE; zemin sondajları ve TPAO ise petrol arama sondajları yapmaktadır. Yukarıda sondaj sektörünün geçmişten günümüze kadar geçirmiş olduğu değişimler kısaca açıklanmaya çalışılmıştır. Teknolojinin gelişmesi ile sondaj sektörü değişmeye ve gelişmeye devam edecektir.
SU SONDAJI NEDEN YAPILIR VEYA YAPTIRILIR?
Su sondajı, suyun ihtiyaç sahiplerine ulaştırılmasında büyük bir öneme sahiptir. Su sondajı derinlerdeki su seviyesine ulaşmak için tercih edilir. Su sondajlarında sonuç almak daha garanti olduğundan oldukça fazla tercih edilmektedir. Su sondajı, suya ihtiyacı olan veya olabilecek kişi veya kişilerin, kamu kurum ve kuruluşlarının, özel şirketlerin, özel mülkiyetli arazi sahibi kişilerin vb. kişi ve kişilerin su ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla yapılan bir mühendislik hizmetidir. Su sondajının yapılmasındaki asıl amaç; çalışılacak bölgedeki veya arazideki, yeraltının belirli bir derinliğindeki suya ulaşmak ve bunu pompa ile çekmek suretiyle suyun yeryüzüne çıkarılmasıdır. Yeryüzüne çıkarılması planlanan suyun çekim işleminde, kuyunun yıkılmaması gerçekten önemlidir. Bunun için gerekli önlemlerin zamanında ve tam olarak alınması gerekmektedir. Su sondajı için kullanılacak kuyunun projeye uygunluğu, kalite düzeyi, borunun cinsi ve çapı, çakıl zarfının kalınlığı ve uygulanan su sondajı teknikleri yapılacak projenin başarısında büyük bir etkendir. Su sondajından iyi bir verim almak istiyorsanız su sondajını yetkili, bilgili ve tecrübeli bir mühendislik firmasına yaptırmak her zaman için güvenli ve doğru bir hareket olacaktır.
SU SONDAJI YAPTIRMADAN ÖNCE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR NELERDİR?
Su sondajlarında önemli olan etken, akiferin yerinin tespit edilmesidir. Suyun biriktiği veya beklendiği bölgelerin tespiti su sondajında önemli bir yer tutmaktadır. Su sondajını, bilgili ve tecrübeli kişilere yaptırmak hem zamandan hem de ekonomik açıdan çok önemlidir. Su sondajı yaptırmadan önce dikkat edilmesi gereken hususlar kısaca iki bölüme ayrılır: Birinci bölüm, müşterinin yani işverenin sorumluluklarıdır. İkinci bölüm ise sondaj işini üstlenen mühendislik firmasının sorumluluklarıdır. Birinci bölüm, müşterinin yani işverenin sorumlulukları arasında sondaj açılması istenen sahanın veya bölgenin giriş-çıkış yollarının hazırlanması gerekmektedir. Sondaj işinin güvenli ve doğru bir şekilde yapılabilmesi buna bağlıdır. Ayrıca, elektrik ve su ihtiyacı gibi temel görevler de müşterinin-işverenin görevleri kapsamına girmektedir. İkinci bölüm, sondaj işini üstlenen mühendislik firmasının sorumluluklarıdır. Mühendislik firmasının bünyesinde bulunan mühendisler, sondörler, sondaj işçileri gibi çalışanların sorumlulukları en üst seviyededir. Sondajın başlamasından bitimine kadar geçen süre içerisinde yapılması gereken işlemlerin, güvenilir ve doğru bir şekilde yapılabilmesi için tüm sondaj personelinin sorumluluklarının bilincinde olmaları ve dikkatli olmaları gerekmektedir. Burada önemli olan bir diğer konu da iş sağlığı ve güvenliğine uygun bir mühendislik çalışması yapılabilmesidir. Bu konular başlangıç için çok önemlidir. Su sondajı işlemine başlamadan, su sondajı yaptırılmadan önce, ilk olarak mutlaka alanında uzman olan ekiplere-mühendislik firmalarına; jeolojik, jeofizik ve hidrojeolojik etüt yaptırılması gerekmektedir. Bu etütlerde, su sondajı yapılacak yer-saha-bölge için en verimli lokasyon-konum seçimi yapılmalıdır. Maksimum su veriminin elde edileceği kuyu lokasyonu jeolojik araştırmalar, jeofizik etüt ve hidrojeolojik çalışmalar sonucunda belirlenir ve su kuyusunun tasarımı yapılır, kuyu projesi hazırlanır. Sondaj yapılırken, jeolojik yapının yani yeraltının çok değişken bir yapıya sahip olduğu bilinmeli ve unutulmamalıdır. Zaman içerisinde, sondaj için gerekli olan etüt çalışmalarının yaptırılması, ek bir maliyet olmaması için önemli bir etkendir. Su sondajı için etüt işlemleri yapılmadan kuyu açılmaya çalışılması halinde meydana gelebilecek olumsuz sonuçlar en başından düşünülmelidir. Su sondajı için açılan kuyudan su çıkmama ihtimali de göz önünde bulundurulmalıdır. Yapılan tüm yatırım ve emeğin karşılığının alınabilmesi için bu hususların hepsine dikkat edilmelidir. Su sondajı için yapılan etüt çalışmaları sonucunda açılacak olan su kuyusu, mutlaka kuyu inşa projesine göre yapılmalı ve tüm jeolojik veriler ve sonuçlar dikkatli bir şekilde denetlenmelidir.
SU SONDAJINA BAŞLAMADAN ÖNCE YAPILMASI GEREKEN RESMİ İŞLEMLER
Su sondajına başlamadan önce yapılması gereken resmi işlemler aşağıda açıklanmaya çalışılmıştır. Zamana, bölgelere, kişilere ve diğer şartlara bağlı olarak yapılması gereken resmi işlemler ve temin edilmesi gereken resmi belgeler değişkenlik gösterebilir. Burada yapılmış olan paylaşım, genel bilgilendirme amaçlıdır. Yeraltı Suyu Arama ve Kullanma Belgesi (Kuyu Ruhsatı) Kuyu açtırmak ve bu su kuyusunu kullanmak isteyen herhangi bir arazi sahibinin yapması gereken bir mühendislik firması ile iletişime geçmesidir. Bu mühendislik firmasının, aşağıdaki gerekçeleri yerine getirmesi ve yapılan başvuruların kabulü halinde, kuyuyu açıp kuyu sahibine uygun bir şekilde teslim etmesi gerekmektedir. Su sondajı yaptırmak için ilk etapta, serbest olarak çalışan bir mühendislik firması ile görüşülmesi gerekmektedir. Bu firma, yasal olarak iş yapabilecek durumda olan bir firma olması gerekmektedir. Yasal evrakları (Vergi levhası vb.) tamamlanmış bir firma ile çalışılmalıdır. Bu tür durumlarda işin uzmanı olan, tecrübeli kişilere danışmak her zaman için avantaj sağlamaktadır. Su sondajında resmi işlemler için kuyu sahibi adına vekâletname alınması gerekmektedir. İşlemler, kuyu sahibi adına takip edilmelidir. Kuyu sahibinden, Tapu Müdürlüklerinden alınması gereken tapu ve krokinin temin edilmesi gerekmektedir. Ayrıca, nüfus cüzdanı bilgileri ve vergi ile ilgili resmi bilgilerin isteme formuna eklenmesi gerekmektedir. Su sondajı arama belgesi, üç nüsha olarak hazırlanmalıdır. Birinci nüsha DSİ Genel Müdürlüğü’ne, ikinci nüsha DSİ İl Bölge Müdürlüğü’ne, üçüncü nüsha da müracaat sahibinde kalmak üzere gerekli kamu kurumlarına ve şahıslara teslim edilmelidir. Kimlik bilgileri, vergi ile ilgili bilgileri ve oda ile ilgili bilgileri üç nüshalı olarak JMO’ na, (Ankara ve Ankara’ya bağlı illerde iseniz, Ankara’daki JMO Genel Merkezi’ne veya JMO Genel Merkezi’ne bağlı il temsilciliklerine teslim edilmesi gerekmektedir. Ankara dışında iseniz, JMO Şubelerine veya JMO Şubelere bağlı il temsilciliklerine) teslim edilmesi gerekmektedir. Teslim edilen bu evraklar, JMO’ daki görevli kişiler tarafından kontrol edilmekte ve gerekli olan onay, şartlara uygun olan kişilere/firmalara verilmektedir. Daha sonra da, DSİ’ye giderek, görevli olan jeoloji mühendisi/mühendisleri tarafından bu bilgiler kontrol edilmektedir. Diğer bir işlem ise, araziye gidip 1/25000’lik ölçekli haritalarda kuyuların yerleri ve ölçüleri kontrol edilmektedir. Son yapılan işlemler onaylandıktan sonra, yeraltı suyu arama belgesi çıkarılabilmektedir. Bir yıl içerisinde bu su kuyuların açılıp kullanılması gerekmektedir. Buna göre, sahanın açık veya kapalı olduğu belirlenmektedir. Bazı bölgelerde yeraltı suyu seviyelerinin, yeraltı su rezervlerinin ve yağışların azalmasına bağlı olarak DSİ tarafından bazı bölgeler, kuyu arama ve kullanma yönünden yasaklı ilan edilmiş ve aramalara kapatılmıştır. Ayrıca; su sondajı ile ilgili olan dikme kesit, kuyu logu, topoğrafik harita, kuyu krokisi gibi bilgiler DSİ’ye ruhsatla beraber gönderilmektedir. Kuyu suyu analize gönderilerek, analiz raporu çıkarılmaktadır. Gerekli olan hesaplamalar ve eğriler çizilmektedir. En son olarak, belgeyi sahibine teslim etmek gerekmektedir. Genel harcamalarda; analiz parası, oda parası, spor parası vb. şeklinde ödemeler yapılabilmektedir. Arama belgesi ve kullanma belgesinin çıkarılmasını jeoloji mühendisi planlamaktadır. Önemli olan arazi ve kuyu bilgilerinin bulunması ve düzenlenmesidir. Belge sahibi ve teknik sorumlu, arama yapılacak arazi ile ilgili bilgileri, ne ile açılacağını, kuyu adedini, bu belge ile birlikte üç nüshasını düzenlemesi gerekmektedir. Kuyu inşaat tatbik projesi için; il, ilçe, açılış amacı, sondaj firması, sondaj makinesi, çalışan kişiler, diploma numarası gibi özel bilgiler gerekmektedir. Sulama amacı ile kuyu açılırken, kuyunun yeri ve çıkarılabilecek su miktarı önemli bir yere sahiptir. Sadece tarımsal amaçlı kuyu açma işlemlerinde, DSİ yetkili organdır. Genellikle kooperatiflerin su ihtiyaçlarını karşılayabilmek amacıyla kuyu açma işlemlerini gerçekleştirmektedir. Gerektiğinde ek kuyu açma işlemlerini de yapabilmektedir. Ek kuyu açılırken mevsimsel değişiklikler göz önünde bulundurulmalıdır. Çünkü mevsimlere bağlı olarak yeraltı su seviyesi değişebilmektedir. Öncelikle bir kuyu ruhsatı alımında, yeraltı suyu arama belgesinin hazırlanması gerekmektedir. DSİ tarafından yeraltı suyu arama belgesini temin edebilmek için başvuruda istenilen belgeler;
1- Yeraltı Suyu Arama Belgesi İsteme Formu.
2- 2 Takım Hidrojeolojik Etüt Raporu ve Ekleri.
3- Kuyu İnşa ve Tatbikat Projesi.
4- Kuyu Yerini Gösterir 1/25000 Ölçekli Koordinatlı Topoğrafik Harita.
5- Ayrıntılı Kuyu Yeri Krokisi.
6-Arama yapılacak olan arazinin güncel tarihli ve onaylı tapu bilgisi.
7-Hisseli Tapularda Muvafakatname.
8-Bağlı Olunan Oda'dan Alınacak Sicil Durum Belgesi.
9-Su İhtiyaç Belgesi.
10-Tapu Senedi ile başvuru yapılmalıdır. Bu belgelerin 1 ay içerisinde gerekli yerlere teslim edilmesi gerekmektedir. Bu hazırlanan ve gerekli olan bazı belgeler DSİ’ye teslim edilir. Bu belgelerin 1 yıl geçerlilik süresi bulunmaktadır.
Yeraltı suyunun bulunması halinde ve başvurunun kabulünde, bu kuyunun kullanılabilmesi için yeraltı suyu kullanma belgesi isteme formuyla başvuru yapılarak kuyu kullanımı için izin istenmelidir. Yeraltı suyu kullanma belgesini temin edebilmek için başvuruda istenilen belgeler;
Yeraltı Suyu Kullanma Belgesi İsteme Formu.
1 Adet Kimyasal Analiz Raporu.
2 Adet Kuyu Kütüğü.
2 Adet Pompaj Programı.
İlgili Yönetmelik Hükümlerinde Belirtilen Su Sayacı Montaj Formu.
Kuyu Yerini Gösterir 1/25000 Ölçekli Koordinatlı Topoğrafik Harita.
Ayrıntılı Kuyu Yeri Krokisi.
Pompa Tecrübe Formu.
Pompaj Düşüm Grafiği.
10.Tapu Fotokopisi ile başvuru yapılmalıdır. Bu belgelerin 1 ay içerisinde gerekli yerlere teslim edilmesi gerekmektedir.
Her yıl, o yılın şartlarına uygun olarak yeraltı suyu arama belgesi ve yeraltı suyu kullanma belgesinin bir mühendislik firması tarafından hazırlanma maliyeti, zamana ve bölgelere bağlı olarak değişkenlik gösterebilir.
Kuyu Ruhsatı Nedir? Kuyu Ruhsatı Neden Gereklidir?
Sondaj projelerinde arazinizde gerekli çalışmayı yapabilmek, açılan kuyu üzerinde hak sahibi olabilmek ve kuyuyu ihtiyaçlarınız doğrultusunda işletebilmek için Devlet Su İşleri tarafından onaylanmış, belirli bir formatta hazırlanan belgelere “kuyu ruhsatı” adı verilmektedir. Arama ve kullanma ruhsatı adı altında düzenlenen bu ruhsatlar kuyunuzun açılması ve tamamlanması işlemlerinin sorumlu bir mühendis kontrolünde yapıldığının göstergesidir. Yine kuyu ruhsatları, açılan kuyunun uygun proje koşullarında optimum verim dikkate alınarak gerçekleştirildiğini göstermektedir.
Kuyu Ruhsatı Alınmadan Sondaj Kuyusu Açılabilir mi?
Derinliği 10 metreden küçük kuyular, sığ ya da keson kuyu olarak adlandırıldığından bu kuyuları açmak ve işletmek için ruhsat almaya gerek yoktur. Derinliği 10 metreden fazla olan kuyular için ruhsat alınmadan yapılan çalışmalar kaçak kuyu statüsüne girdiğinden, bu kuyular görevliler tarafından veya herhangi bir ihbar sonucunda tespit edilip para cezası ve (kuyu sondaja kapalı saha sınırları içerisinde ise) kuyunun kapatılması işlemlerine tabi tutulmaktadır. Kaçak kuyu, arama ruhsatı olmadan açılmış kuyulardır. Devlet Su İşleri Müdürlüğü'nün görevlilerinin tespiti halinde bu tür kuyular DSİ tarafından kapatılır. Kapatma masrafları kuyu sahibinden alınır ve ayrıca yerel yönetimler tarafından kuyu sahibi idari para cezasına çarptırılır. Bu nedenle var olan kaçak kuyu için DSİ tarafından kapatılmadan önce kullanma ruhsatı düzenlenerek var olan kuyunun kapatılması önlenebilir ve böylece kapatma işlemlerinden doğan masraflardan da kurtularak, kuyu sahibinin sadece yerel yönetimin kendisine keseceği cezayı ödeyerek daha az zarar etmesi sağlanabilir. Bu ve bu tür işlemlerden dolayı kaçak kuyu işlemlerinden her zaman uzak durulmalıdır ve kesinlikle yaptırılmamalıdır.
Devletimiz 10 metreden daha derin kuyuları kamu malı kabul etmiş ve yeraltı
suyundan istifadeyi izne bağlamıştır. Bu izin DSİ tarafından verilmektedir. İzinsiz açılan kuyular, yukarıda bahsi geçen kullanılabilir emniyetli su rezervi hesaplarını alt üst ettiği gibi birçok sahada, kullanılmaması gereken kötü kaliteli suların bilinçsizce araziye verilerek nebatların kuruması, verimin düşmesi ve arazinin çoraklaşmasına neden olmaktadır. Bugün kuyu açılabilecek sahalar jeolojik etütlerle belirlenmekte, ayrıca çeşitli yeraltı problemi jeofizik etütlerle çözülmekte ve bilinçli yaklaşımlarla kuyu açılmaktadır. Bu etütler sonucunda; sahada yeraltı suyunun bulunup bulunmadığı, suyun çıkabileceği derinlik, yeraltında suyu tutan tabaka, suyun tuzluluk (NaCl), acılık (CaSO4) veya diğer kirlenmelere maruz kalıp kalmadığı, dolayısıyla işe yarayıp yaramayacağı anlaşılabilmektedir. Böylece boş yere yatırım yapılması önlenmiş olmaktadır. Buda milli ekonomiye önemli bir katkı demektir. Özellikle sahil kesiminde deniz suyu girişimi tehlike teşkil ettiğinden rastgele sondaj kuyuları açılmaktadır. Sondaj işlemleri bilinçli ve tecrübeli kişiler tarafından yapılmalıdır.
Yeraltı Suyu Arama Ruhsatı Almak İçin Gerekli İşlemler Nelerdir?
Açılacak bir su sondajı kuyusu için öncelikle teknik sorumlu statüsündeki bir jeoloji mühendisi ile işbirliği yapılmalıdır. Proje koşulları ve diğer teknik detaylar karşılıklı olarak görüşülür ve beklentiler dile getirilir. Bu aşamadan sonra temin edilmesi gereken bilgi ve belgeler aşağıdaki belirtilmiştir:
1.Araziye ait su ihtiyaç belgesi.(Arazi, tapu sahibi ve suyun kullanım amacına yönelik olarak Tarım İl Müdürlüğü, İlçe Tarım Müdürlükleri ya da Ticaret Sanayi Odaları’ndan temin edilir).
2.Özel durumdaki araziler için gerekli makamlardan alınacak izin içeren yazılar.
3.Yeraltı suyu arama belgesi için DSİ’ye yazılacak dilekçe (Sorumlu mühendis tarafından hazırlanır ve işveren tarafından imzalanır).
4.Sondaj kuyusuna ait arazi koordinatları (Sorumlu mühendis tarafından belirlenir).
5.Yakın mesafelerde bulunan sondaj kuyusu, sığ kuyu, akarsu, dere, kaynak, maden suyu ve diğer su kaynaklarının bilgisi (Sorumlu mühendis tarafından belirlenir).
6.Sondaj lokasyonunu gösteren yer bulduru haritası (Sorumlu mühendis tarafından yapılır).
7.Sondaj kuyusu ön proje formatı (Sorumlu mühendis tarafından hazırlanır).
8.Sondaj lokasyonunu içeren 1/25.000’lik Jeoloji Haritası (Sorumlu mühendis tarafından temin edilir).
9.Sondaj yapılacak sahaya ait Hidrojeolojik Etüt (Sorumlu mühendis tarafından yapılır).
Yeraltı Suyu Kullanma Ruhsatı Almak İçin Gerekli İşlemler Nelerdir?
Yeraltı suyu arama ruhsatında belirtilen sondaj kuyusunun açılmasını takiben, en geç 1 ay içerisinde kullanma ruhsatı için yine sorumlu jeoloji mühendisi nezaretinde DSİ’ye aşağıdaki belgeler tamamlanarak başvuru yapılır:
1.Açılmış olan sondaj kuyusuna ait mevcut suyu kullanma amaçlı dilekçe.
2.Kuyu bilgileri, derinlik, su verimi, su seviyeleri, filtre boru seviyeleri, koordinatlar vb. değerleri içeren kuyu kütüğü.
3.Su verimi ve su seviyelerinin belirlenmesine yönelik sabit debili düşüm deneyi sonuç belgesi.
4.Kuyudan alınan su numunesine ait, kullanım amacına uygunluğunu gösterir laboratuar deney sonuç belgesi.
5.Kuyunun içinde kaldığı araziye ait tapu fotokopisi ile kimlik fotokopisi.
DSİ'ye yapılacak başvurular sırasında istenilen belgeler, DSİ Bölge Müdürlükleri’ne, zamana ve diğer şartlara göre değişiklik gösterebilmektedir.
KALİTELİ SU SONDAJI İÇİN GEREKLİ ŞARTLAR NELERDİR?
Kaliteli bir su sondajı için gerekli olan şartlar aşağıda sıralanmıştır:
Kaliteli bir su sondajı için gerekli olan ilk şart, doğru lokasyonun doğru zamanda belirlenmesidir.
İkinci şart ise, güçlü ve kapasiteli, işin bitirilmesine kadar problem çıkarmayacak, gerekli olan bakımları yapılmış bir sondaj makinesine ihtiyaç vardır.
Üçüncü şart, su sondajında yeterli tecrübe ve bilgiye sahip, sondaj işini ciddiye alan, çalışkan bir sondaj ekibi gereklidir. (Deneyimli ve bilgili mühendis/mühendisler, işini bilen sondör/sondörler ve sondaj işçileri, diğer çalışması gereken personeller, vb.)
Dördüncü şart, su sondajında açılan su kuyusunun zarar görmeden, örselenmeden açılması ve korunması gerekmektedir.
Beşinci şart, su sondajı tamamlanmış kuyuda yapılan temizlik ve geliştirme işlemleri için gerekli olan doğru inkişaf malzemelerine ihtiyaç vardır. (Kompresör, boru, vb.) 6. Altıncı şart, su sondajının amacına uygun olarak seçilmiş olan dalgıç pompa ve ekipmanların ve diğer malzemelerin kullanımı önem arz etmektedir.
Yedinci şart, su sondajı kuyusunun zamana bağlı olarak açılma süresi, çalışanların verimini ve işini kalitesini etkilemektedir.
Sekizinci şart, su sondajı esnasında yapılan delgi sırasında karşılaşılacak problemleri çözebilmek için iş deneyimine ve sabır gösterilmesine ihtiyaç vardır.
Dokuzuncu şart, su sondajında kuyu ömrü için gerekli olan garantinin alınabilmesi önemlidir.
Onuncu şart, su sondajında gerekli olan tüm şartlar yerine getirildikten sonra, kuyunun uzun yıllar hizmet edebilmesi için kuyunun bakım ve onarımı düzenli olarak yapılmalı ve tüm önlemler alınmalıdır.
SU SONDAJI-YERALTI SULARI-KUYU YERİ SEÇİMİ VE KUYU TASARIMI İLİŞKİSİ NASIL OLMALIDIR?
Bu bölümde, su sondajı-yeraltı suları-kuyu yeri seçimi ve kuyu tasarımı ilişkisi nasıl olması gerektiği açıklanmaya çalışılmıştır. Öncelikle yeraltı suları hakkında genel bilgiler verilmiş, daha sonra da kuyu yeri seçimi ve kuyu tasarımı ile ilgili bilgiler paylaşılmıştır. Türkiye'de yeraltı sularından yararlanma 1950 yılından sonra hızla artmış, geniş ovaların sulanmasında, yerleşim merkezlerinin su gereksinimlerinin karşılanmasında kullanılmıştır. Gelecekte ise, yeraltı sularının önemi daha da net bir şekilde anlaşılacaktır. Yeraltı suları, yüzey sularına göre daha fazla çözünmüş madde içermelerine ve genellikle daha pahalı elde edilmelerine rağmen;
Sıcaklıklarının mevsimlere göre çok az değişmesi,
Renksiz ve berrak oluşu,
Temiz ve kirlenmesinin güç olması,
Kimyasal bileşiminin değişmemesi gibi nedenlerden dolayı tercih edilmektedir.
Yeraltı Suyunun Varlığı: Bir sahada yeraltı suyu vardır diyebilmek için üç ana koşulun bir arada olması gerekir:
Beslenme sahası, yani yağış sularının üzerine düşerek yeraltına bir kısmının sızacağı veya sızması beklenen sahaya/alana/bölgeye ihtiyaç vardır.
Poroz yani boşluklu bir ortam önemli bir etkendir. Bu ortam kum, çakıl gibi taneli formasyonlar veya kaya çatlakları olabilir. Kayaçlar içerisinde, yeraltı suyu taşımaya en uygun olanı kireçtaşlarıdır. Atmosferden bir miktar CO2 alan yağmur suyu kireçtaşı üzerine düştüğünde, yatay tabaka ve düşey çatlakları olan kireçtaşına sızmakta ve zaman içerisinde çok büyük boşluk sistemlerini oluşturmaktadır. Bu sistemlerde yeraltı nehirleri bile meydana gelebilmektedir. Bu sistemlere “karstik sistem” denilir ve bunlar yeraltı sularının en bol bulunabileceği ortamlardır.
Boşluklu veya çatlaklı ortama sızan suların yeraltında depolanabileceği, birikebileceği bir yapının var olması gerekmektedir. Yeraltı suları dinamik bir yapıya sahiptir, beslenir, depolanır ve boşalır. Su tablasının belli bir eğimi vardır ve toplanan su belli bir istikamette hareket ederek membaları beslemektedir. Yeraltı suyu her zaman serbest bir şekilde bulunmaz, genellikle hapsedilmiş ortamlarda bulunur. Bunlara “mahsup (hapsedilmiş) yeraltı suyu” denir. Yani suyu tutan tabaka (akifer) iki geçirimsiz zon arasında sıkılmıştır. Böyle sahalarda açılan sondaj kuyularında su seviyesi yükselecektir. Suyun kuyu ağzından akması halinde “artezyen kuyular”, daha aşağılarda kalması halinde ise “semiartezyen kuyular” olarak adlandırılan kuyular meydana gelmektedir. Kısaca bilgi verdiğimiz yeraltı suyu kaynakları, Dünya nüfusunun artması sebebi ile sulama, içme suyu, kullanma suyu ve sanayi suyu rezervleri olarak her geçen gün önem kazanmaktadır. Her havzanın yıllık beslenmesi ve çekilebilecek emniyetli su miktarı yaklaşık olarak hesaplanabilmektedir. Özellikle yer üstü sularının yeterli olmadığı ortamlarda her geçen gün yeraltı suları daha çok kullanılır hale gelmektedir. Buradaki önemli nokta, yeraltı suyu rezervleri bitmek tükenmek bilmeyen zenginlikler değildir, çok dikkatli bir şekilde kullanılmaları gerekmektedir.
Yeraltı Suyu Arama Teknikleri
Yerel ya da kamu kurumları tarafından hazırlanmış hidrojeolojik haritalar ve raporlar,
Yüzeyde gerçekleştirilen jeofizik etütler ve diğer çalışmalar,
Sondaj kuyularında (borehole) yapılan örnekleme,
Sondaj kuyularında yapılan jeofiziksel loglama vb. teknik bilgilere ihtiyaç vardır.
Jeofizik yöntemlerle elde edilen veriler tek başına doğruluk derecesi sınırlı olan
bilgiler sunmaktadır. Bu nedenle, bu veriler kuyulardan alınan örneklerle korele edilmelidir.
Veriler, hem bölgesel hidrojeoloji hem de metodoloji (yöntem) hakkında deneyimli kişiler tarafından yorumlanmalıdır.
Yeraltı Suyu Aramalarında Kullanılan Haritalar
Bu haritaları, 4 başlıkta toplayabiliriz:
Topoğrafik haritalar: Jeolojik birimlerin türü ve bölgenin yüzey topoğrafyası yer altı suyunun yerini etkilemektedir. Bitki örtüsü, özellikle kurak iklimlerde sığ yeraltı suyunun mevcut olduğu yerleri gösterebilir. Akarsu ağlarının yoğunluğu ve yüzey drenaj şekilleri sızmanın nerede oluşabileceğini gösterebilir.
Jeolojik haritalar,
Hidrojeolojik haritalar,
Hidrojeokimyasal haritalar ve hava fotoğrafları yeraltı suyu aramalarında kullanılan başlıca haritalardır.
Yeraltı Sularının Yüzeye Çıkarılması
Yeraltı sularının yüzeye çıkarılması için belirli şartlara sahip olunması gerekmektedir.
Bu şartlara sahip olduktan sonra yeraltı sularının çeşitli amaçlara yönelik olarak yüzeye çıkartılması gerekir. Yeraltı suları, 2 şekilde yüzeye çıkar:
Kaynaklar.
Kuyular. A) Sondaj kuyuları. B) Adi kuyular.
Su Kuyusu Araştırmalarında Temel Adımlar
Test kuyuları için en uygun yerlerin bulunması ilk adımdır.
Sondajla kesilen formasyonları temsil eden örneklerin alınması araştırmanın ikinci adımıdır.
Tamamlanmış kuyularda jeofiziksel loglama yapılması üçüncü ve önemli bir adımdır.
Her geçirimli formasyonda statik su seviyesi derinliğinin tespit edilmesi gerekli bir adımdır.
Su kalitesini belirlemek için potansiyel akiferlerden su örneklerinin alınması son adımdır.
Kuyu ve Şantiye Yeri Seçimi
Bir su kuyusu yeri seçerken dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır;
-Akarsu ve kuru derelerin taşkın alanlarının dışında olması gerekmektedir.
-Heyelanlardan ve bataklıklardan yeterince uzakta olmalıdır.
-Septik çukur, kanal ve tanklardan vb. en az 40-50 m. uzakta olması tavsiye edilmektedir.
-Deniz suyunun akifer içine girişimini önleyecek kadar sahilden içeride olmalıdır.
-Daha önce açılmış kuyuların etki alanları dışında olması kuyu yeri seçiminde önemli etkenlerdir.
Şantiye sahası için de birtakım önemli etkenler vardır. Bir şantiye sahasının hazırlanmasında ve düzenlenmesinde aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır:
-Sondajın kuyu ağzı yeri.
-Çardak, banyo ve tuvalet gibi ihtiyaca yönelik yerler.
-Sondaj yeri ve sondaj makinası manevra yeri/alanı.
-Pompa ve su havuzu yeri/alanı/bölgesi.
-Karot sandığı ve takım sandığı yeri/yerleri.
-Treyler, kurulacak baraka ve çadırların yerleri.
-Akaryakıt ve jeneratör yeri/yerleri.
-Depolanacak fazla malzeme sahası/alanı/bölgesi şantiye sahası için önemli yerlerdir.
Kuyu tasarımı, açılması düşünülen bir sondaj kuyusuna ait tüm jeolojik ve hidrojeolojik verilerin bilinmesi ve yorumlanması ile birlikte, kuyuya ait tüm projelendirme detaylarının (delik çapı, su verimi, kuyu derinliği, delme yöntemi, filtre seviyeleri, boru çapı, pompa tipi vb.) birleşimine “kuyu tasarımı” adı verilmektedir.
İyi Bir Kuyu Tasarımında Dikkat Edilecek Hususlar
İyi bir kuyu tasarımında dikkat edilecek hususlar şunlardır:
1-Mevcut ve yakın gelecekteki su ihtiyacına yönelik bir kuyu inşa edilmesi gerekmektedir.
2-Akiferin kapasitesiyle uyumlu şekilde, en az düşümle en yüksek debiyi sağlaması için gerekli çalışmalar yapılmalıdır.
3-Uygun yöntemlerle kuyu suyunu kirlilikten korumak ve iyi kalitede su elde etmek temel amaçtır.
4-Ekonomik ve en doğru yöntemlerle kuyuyu inşa etmek için gerekli planlar yapılmalıdır.
5-Ortalama 25 yıl ve daha fazla ömre sahip bir kuyu inşa etmek, uzun süreli bir kullanım için fayda sağlayacaktır.
Su Kuyusu Tasarımı İçin Yapılması Gereken Çalışmalar
Su kuyusu tasarımı için yapılması gereken çalışmalar kısaca aşağıda sıralanmıştır:
1-İş ve işçi sağlığı ile iş güvenliğini konularını dikkate alarak güvenli bir kuyu inşa etmek ve bu kuyunun tasarımını uygun bir şekilde yapmak ilk yapılması gereken işlemdir.
2-Su kuyusunun açılma amacı ve ihtiyaç duyulan su miktarının tespiti yapılmalıdır.
3-Açılacak kuyunun derinliği ve çapının belirlenmesi gerekmektedir.
4-Açılacak kuyunun içinde kaldığı arazinin litolojisi, bölgenin genel jeolojisi iyi bir şekilde bilinmeli ve uygulamada kullanılmalıdır.
5-Açılacak kuyuya ait hidrografik ve hidrojeolojik veriler (dinamik-statik su seviyeleri, yaklaşık debi ölçümü vb. hesaplanması gereken veriler) hesaplanmalı ve doğru bir şekilde yorumlanmalıdır.
6-Kuyunun delinme yönteminin ve her bir yönteme göre kullanılacak malzemelerin belirlenmesi önem arz etmektedir.
7-Kuyunun delinmesi sırasında karşılaşılabilecek sorunların ve alınabilecek önlemlerin tespitinin yapılması şarttır.
8-Kuyu şantiye yeri hazırlığı sırasında sondaj makinasının yerleşeceği yerin fiziki özelliklerinin ve bu özelliklere göre yapılacak çalışmaların belirlenmesi gerekmektedir.
9-Kuyu içine indirilecek boru tipi, et kalınlığı, miktarı ve çap seçimi belirlenmelidir.
10-Kazdırılacak çamur havuzlarının adedi ve boyutları tam olarak hesaplanmalıdır.
11-Sondaj derinliği boyunca geçilmesi muhtemel seviye ve birimlerin bilinmesi, ilgili raporların değerlendirilmesi gerekmektedir.
12-Su kalitesini bozabilecek ve problem oluşturabilecek seviyelere ait müdahale yöntemleri belirlenmelidir.
13-Kuyu delinmesini müteakip yapılacak yıkama ve inkişaf işlemleri düzenlenmelidir.
14-Kuyu verilerine göre pompa derinliği, pompa tipi ve diğer pompa özellikleri belirlenmelidir.
15-Tüm kuyu projesine ait tüm ek malzeme ve ekipman alımlarının maddi boyutunun hesaplanması gerekmektedir.
SU SONDAJI YÖNTEMLERİ NELERDİR?
Bir delici uç yardımı ile yeryüzünden itibaren içeriye doğru belirli çap ve derinlikte dönen borular ile veya darbeli tel, halat ve delici uç ile kuyular açılmasına “sondaj” denir. Derinde olan ve su taşıyan formasyonlardan en verimli şekilde yararlanma, teknolojiyi en iyi şekilde kullanma, sondaj yöntemleri ile kuyu açarak mümkün olmaktadır.
Uygulama şekline göre sondaj çeşitleri üçe ayrılmaktadır.
Dönerli Çamurlu (Sirkülasyonlu) Su Sondajı (Rotary-Dönerek Çalışan Sistem) Kendi ekseni etrafında dönerek, üzerinde döndüğü yapıyı kesen, koparan veya öğüten döner deliciler aracılığıyla yapılan silindirik biçimli kazı işlemine “döner sondaj” denir. Döner sondajlar üç boyutlu uzayda her yönde ve her doğrultuda yapılabilmektedirler. Gelişmiş bir sondaj sistemidir. Özellikle dişli matkapların kullanılması ile bütün formasyonlarda bu sistem ile sondaj yapmak mümkündür. Önceden belirlenmiş olan sondaj yapılan yere sondaj makinesi yanaştırılmaktadır. Makinenin kurulumunun ardından, su kuyusu açıldıktan sonra sondaj borularının ucundaki matkap ile ister dönerli ister sirkülasyonlu olarak, derinliğe inilir. Geçilen su tabakaları, çatlaklar ya da boşluklar tespit edilerek sondaj işlemi başarıyla tamamlanır. Rotary sistem ile yapılan sondajlarda kesici ve öğütücü bir matkaba, dönme hareketi verecek bir makinaya, kesilen zemin üzerinde matkabın basıncını muhafaza ettirecek bir tertibata ve matkap kesintilerini dışarı atabilecek bir sisteme gereksinim vardır. Bu faktörler kesici aletin, kesilen formasyonun içerisine girmesini sağlar ve sondaj deliğini açar. Her sondajda matkap mümkün olduğu kadar sabit bir hızla döndürülmeli ve sabit bir basınç altında düzgün bir şekilde çalıştırılmalıdır.
Döner sondaj sistemlerinin isimleri ve işlevleri:
Dönme sistemi: Dönme ve Delme. Vinç Sistemi: Taşıma. Güç Aktarma Sistemi: Güç İletimi.
Dolaşım Sistemi: Boşaltma ve Temizleme. Sondaj Dizisi: Delme. Döner sondajda, dönme hareketinin yön değiştiriş biçimi üç ayrı ekipman aracılığıyla yapılabilir: 1. Döner Masa. 2. Döner Kafa. 3. Morset. 4. Top Drive. Döner sondajda, çelik halatların üzerlerine sarıldığı iki tür makara bulunmaktadır: 1. Taç Makara. 2. Gezici Makara. Döner sondajda, genellikle gezici makaraya, gezici makara bulunmadığı durumda ise doğrudan iş halatına bağlı olan özel kancalar kullanılmaktadır.
Dönerli Sondajın Avantajları
İlerleme: Darbeli sisteme göre rotary sistem ile yapılan sondajlarda daha çok ilerleme yapılmaktadır.
Ekonomiklik: Su sondajında, sondaj hızını ve verimini arttırarak maliyetleri düşürür.
Güvenlik: Su sondajında rampadan tij alma, sökme ve takma işlemlerini kolay bir şekilde yaparak kaza riskini en aza indirebilir.
Verimlilik: Sondajdaki sökme/takma işlemlerini, kelly kullanarak yapılan sondaja oranla birkaç kat daha hızlı yapabilir. Takım sıkışması, kopması ve diğer manevra problemlerini en aza indirebilir.
Prestij: Su sondajında da teknolojiye ayak uyduran şirketler her zaman diğer şirketlerden bir adım önde olacaktır.
Dönerli Sondajın Dezavantajları
Kalifiye Eleman Gerekliliği: Sondajın hızı ve güvenliği ancak deneyimli personel ile sağlanabilmektedir.
İşletme Pahalılığı: Zamanla ekstra tüketim malzemeleri gerektirebilir.
Su Gerektirmesi: Darbeli sondaja kıyasla oldukça fazla su kullanılır.
Darbeli Havalı (Kompresörle) Su Sondajı (Percussion-Darbeli Çalışan Sistem)
Halat veya rijit çubuklarla, keskin ağızlı ağır bir kazıcının formasyonun üzerine serbest bırakılarak derinliğe doğru yapılan kazı işlemi sonucunda oluşan kırıntıların kova vb. gereçlerle yukarı alındığı sondaj işlemine “darbeli sondaj” denir. Sondaj sistemlerinin başlangıcıdır. Bugün kullanımı çok seyrektir. Yerini darbeli-döner sisteme bırakmıştır. Bu yöntem, sert-sıkı zeminlerde kullanılmaktadır ve önceden belirlenmiş olan lokasyona/sondaj yerine makine yanaştırılıp, kurulmalıdır. Kurulma tamamlandıktan sonra da sondaj makinesine 25 bar gibi bir hava basan kompresörlerin hortumları bağlanılmalıdır. Ardından diğer yönteme göre matkap yerine değişik ebatlarda olan tabanca ve bitler bağlanmaktadır. Daha sonra da çalışmaya başlanmalıdır. Tabancanın içerisinde piston sistemi bulunduğu için bitin üzerine darbe yaptırılmalıdır. Arazinin sertliği fark etmeksizin delme işlemi her türlü kolayca yapılabilmektedir. Bu sistem ile yapılan sondajlarda ağır bir matkabın ve sondaj çubuğunun eşit aralıklar ile indirilip kaldırılması sonucunda oluşan darbe kuvveti ile sondaj deliğinde rastlanan formasyon parçalanır ve zemin gevşetilir. Gevşetilmiş bu zemin ve yeni kesintiler bir çamur 20 kovası veya kum kovası (Bailer) ile kuyudan çıkarılır. Kuru bir kuyu açarken matkap kesintilerinin atılmasında zayi olan suyu telafi etmek amacı ile su ilave edilmelidir. Sert kayalarda kuyu, genellikle muhafaza borusu olmadan açılabilir. Fakat yumuşak, heyelana ve yıkılmaya müsait veya sertleşmemiş formasyonlarda ise sondaj yapabilmek için muhafaza borusu kullanılır. Darbeli sondaj genellikle bir kule, kablolu vinç, aletleri kaldırmak ve indirmek için bir darbe sistemi ve motordan oluşur.
Darbeli Sondajın Avantajları
Dışa Bağımsızlık: Kullanılan araç ve gereçler ülkemizde üretilebilmektedir. Ancak döner sondaj için de bugün pek çok elemanın yerli üretimi mümkündür. Bu nedenle, bu avantaj hemen hemen ortadan kalkmıştır denilebilir.
İşletme Ucuzluğu: Akaryakıt dışında ekstra tüketim malzemesi gerektirmez. Ayrıca, tüketim malzemelerinin de kullanım ömrü oldukça uzundur.
Su Gerektirmemesi: Döner sondaja kıyasla oldukça az su kullanılır. Gereksiz su tüketimini ortadan kaldırmaktadır.
Tüm Formasyonlarda Kullanılabilirliği: Tüm formasyon çeşitlerinde kullanılabilmektedir.
Örnek Almadaki Üstünlüğü: Gecikme ve karışma olmaksızın örnek alabilme özelliği vardır. Temizleme işlemi, hemen dolaşım gerektirmediğinden herhangi bir karışım da söz konusu değildir.
Darbeli Sondajın Dezavantajları
Yavaşlık: Darbeli sondajdan sonra geliştirilen tüm sondaj yöntemleri daha hızlı oldukları için ekonomiklik anlamında darbeli sondajın önüne geçmişlerdir.
Emek ve Yoğunluk: Sondaj dizisi elemanlarının ağırlığı, birden fazla personeli ve yoğun bir iş gücünü gerektirmektedir.
Kalifiye Eleman Gerekliliği: Sondajın hızı ve güvenliği ancak deneyimli personel ile sağlanabilmektedir.
Düşey Sondaj Sınırlığı: Yerçekimi ile potansiyel enerjinin kinetik enerjiye dönüşümü sağlandığı için, düşey yönlerden farklı yönlerde de sondaj mümkün olamamaktadır.
Kombine (Çamurlu-Havalı) Su Sondajı
Bu sondaj yöntemi yukarıdaki iki sondaj yönteminin birleştirilmesi ile ortaya çıkmıştır. Yeraltındaki değişiklikler meydana geldiğinde bu yöntem kullanılır. Gevşek yapıda bulunan birimleri çamur sirkülasyonlu sondaja geçilir. Ardından da bu yerler geniş muhafaza boruları ile birlikte filtreli veya filtresiz olarak borulandırılır. Bu geniş muhafaza borusunun içerisinden havalı sisteme geçiş yapılır ve sondaj işlemi böylelikle tamamlanır.
Delgi Çapına Göre Sondaj Çeşitleri
Delgi çapına göre sondaj çeşitleri üçe ayrılmaktadır.
Dar Çaplı Sondaj
Delgi çapı 6’’den küçük olan sondaj tipidir.
Geniş Çaplı Sondaj
Delgi çapı 6’’-24’’ arasında olan sondaj tipidir.
Çok Geniş Çaplı Sondaj
Delgi çapı 24’’den büyük olan sondaj tipidir.
Delgi Derinliğine Göre Sondaj Çeşitleri
Delgi derinliğine göre sondaj çeşitleri dörde ayrılmaktadır.
Çok Sığ Sondaj
Derinliği 100 metreden daha az olan sondajlardır.
Sığ Sondajlar
Derinliği 100 metre ile 1000 metre arasındaki sondajlardır.
Derin Sondajlar
Derinliği 1000-4000 metre arasındaki sondajlardır.
Çok Derin Sondajlar
Derinliği 4000 metreden fazla olan sondajlardır.
SU KUYUSU AÇMA YÖNTEMLERİ NELERDİR?
En çok kullanılan su kuyusu açma yöntemleri aşağıda belirtilmiştir. Bu yöntemler eski yöntemler olup artık aktif olarak kullanılmamaktadır. Günümüzde su sondajı yöntemleri ile su bulmak, daha bilimsel ve ekonomik olup akıl ve mantığa daha uygundur. 10.1 Keson Kuyu Yöntemi Keson kuyu yöntemi kullanıldığında su içeren yüzeye yakın tabakalar, geniş bir şekilde kazılarak açılmalıdır. Keson kuyu yöntemi ile verimli su elde edilemez. Hatta çok kısıtlı su bile alınabilir. Keson kuyu yöntemi yağışlara bağlı olduğu için bazen kısıtlı, bazen de istenilen su miktarı alınabilmektedir. Keson kuyu, 5 metreye kadar kepçe ya da ekskavatörlerle açılabilir. Kuyunun 5 metreden sonrası için el ile açmak gerekmektedir. El ile açmada sert zeminde uzun süreler boyunca sondaja devam etmek gerekebilir. Keson kuyu yönteminde, keson kuyu ruhsatıyla elektrik almak zor olup sondaj açtırmak daha mantıklı bir yatırım olacaktır. Bu yöntemde, keson kuyu açma fiyatları çapına göre değişiklik göstermektedir. Keson kuyu maliyetleri yüksektir ve sondajdan çok daha pahalıya mal olup verimsiz bir yöntemdir. Keson kuyu büzü, yüksek maliyetli beton bloklardır.
Çakma Kuyu Yöntemi Çakma kuyu yöntemi, genellikle su seviyesinin yüzeye yakın bulunduğu yerlerde kullanılmaktadır ve kova yardımı ile birlikte malzemeler alınarak su kuyusu yapılmaktadır. Eğer kuyu açma esnasında iri taneli malzeme çıkarsa balta yardımı ile malzemeler kırılıp, ilerlemeye devam edilmektedir.
El İle Kuyu Açma Yöntemi
El ile kuyu açma yönteminde, 1-1,5 metre çapındaki kuyular, uzun süreli çalışma gerektiren, sondaj açmaktan çok daha zor olan bir iştir. Bu yöntemde, su kuyusu ve artezyen kuyu açma fiyatları yüksektir. Bu yöntem, betonlu/hazır büzlerle kuyunun göçmesini engellemek gibi yorucu ve tehlikeli işler içermektedir. Eskilerden günümüze kadar gelmiş olan el ile kuyu açma yöntemi, teknolojik gelişmelerle birlikte artık yerini su sondajı yöntemlerine bırakmıştır. Son teknoloji cihazlarla yapılan su sondajları her yönü ile daha uygundur.
SU SONDAJI NASIL YAPILIR?
Su sondajının nasıl yapıldığını kısaca sırasıyla açıklamaya çalışacağım. Su sondajı ile ilgili herhangi bir eksiklik veya hata olduğunu düşünüyorsanız, bu konuya hâkim olan, daha iyi bilen, tecrübeli kişilere danışılmasını tavsiye ediyorum. Su sondajı; derinde olan, su taşıyan jeolojik formasyonlardan en verimli şekilde yararlanmak amacıyla uygulanan sondaj türüdür.
Su sondajında ilk önce yapılması gereken iş, iş ve işçi sağlığı ile iş güvenliği talimatlarının tam olarak sağlanmasıdır. Sondajda çalışan ve çalışacak olan kişilere, iş ve işçi sağlığı ile iş güvenliği konularında yeterli seviyede eğitim verilmeli ve gerekli uygulamalar yaptırılmalıdır. Sondaj alanına iş güvenliği için kırmızı-beyaz şerit çekilmesi gerekmektedir. Sondaj yapılan bölgeye yabancı kişilerin giriş-çıkış yapması engellenmelidir. Rahat bir şekilde yapılan sondaj işleminde başarı oranı artmaktadır.
Su sondajı işlemleri bilimsel ve teknik olmalıdır. Sondaj işlemlerinde kulaktan dolma bilgilerle, tahmini ve hayali işlem yapılması teknik olarak uygun değildir. Teknolojik ilerlemeler göz önüne alındığında sondajda başarı oranı % 100’lere ulaşmıştır. Sondaj işlemlerinde üç temel ilke vardır: 1. Tasarruf olmaz. 2. İhmal olmaz. 3. Sondaj hata kabul etmez. Su sondajı için ilk olarak sondaj açma konumu/lokasyonu belirlenir, bu konum arazinizin/arsanızın/tarlanızın en uygun yerine yapılması en iyi seçenektir. Arazide GPS ile koordinatlar belirlenip, arazinin topoğrafik haritası çıkarılmalıdır. Bunun sebebi ise, sondaj bakımı gerektiren durumlarda müdahalenin kolay yapılabilmesidir. Arazinin krokisi ve kuyu başı logunun çizilmesi, litolojinin belirlenmesi kuyu için gereklidir. Ayrıca kuyu yerinin ölçeksiz krokisinin çizilmesi de önemlidir. Su sondajı için kuyu açılması planlanan yere ilk gidildiğinde, açılacak su kaynağın tipi belirlenmelidir. Jeolojik yapılara; dokanak, fay gibi dikkat edilmelidir. Çalışma alanının topoğrafik seviyesi belirlenmelidir. Kuyu açılacak olan bölgede bulunan kayaçların jeolojik anlamda çeşitliliği önem arz etmektedir.
Su verimliliği açısından doğru yer tespiti çok önemlidir. Yeraltı suyunu tespit etmek için kullanılan etkili yöntemler şunlardır:
1-Jeolojik Etüt: Su aranacak bölgenin jeolojisi incelenir ve yorumlanır.
2-Jeofizik Etüt: Aletsel yöntemlerden, elektrik (rezistivite) yöntemi ile istenilen derinlikler taranıp, su içeren tabakalar ya da akiferler tespit edilir. Tespit edilen su verimi açısından uygun olan noktalarda ihtiyaca göre sondaj uygulamasına karar verilmelidir. Ayrıca, çalışılacak bölge giriş-çıkışı kolay olan, sondaj araç trafiğine uygun bir yerde olmalıdır. Çalışma alanına gelecek olan vincin rahatça çalışabilmesi gerekmektedir. İkinci olarak bölgenin araştırması yapılmalıdır. Bölgedeki sondajların bilgilerini elde edebilmek önemlidir. Bölgenin araştırması yapılırken en iyi bilgi alabileceğiniz örnek, size en yakın sondaj kuyusudur. Size en yakın sondaj kuyusundan daha önce kaç metrede su çıkmış ise, sizin kuyunuzdan da yaklaşık olarak aynı derinliklerde su çıkması beklenilebilir. Ayrıca, çevredeki diğer kuyuların da yerlerinin belirlenmesi gereklidir. Bu bilgilerin bilgisayar ortamına aktarılıp, kaydedilmesi gerekmektedir. Burada önemli olan husus, etraftaki kuyulara ve diğer varlıklara zarar vermeden yeni kuyular açabilmektir. Üçünce kısım, sondaj kuyusunun çapının belirlenmesidir. Bu durumda, sondaj açtırmak isteyen kişinin, su ihtiyacına göre karar verilir. Örnek vermek gerekirse, 140’lık sondaj borusu içine en büyük motor 4 inç ve 10 hp’ye kadar dalgıç motor ve pompa inebilir. Bu şartlarda, günlük bazda (24 saat içerisinde) en fazla 200-300 ton su alabilirsiniz. Ama 175’lik sondaj borusu kullanırsanız, içine 6 inç ve 60 hp’ye kadar dalgıç motor ve pompa inebilir ve günlük 1000-2000 ton su alabilirsiniz. Dördüncü kısım, lokasyon ve çap belirlendikten sonra sondaj makinesinin lokasyona getirilmesidir. Araçlar lokasyona uygun şartlarda nakliye edilmelidir. Beşinci kısım, İhtiyaçlar göz önünde bulundurularak istenilen çapta matkaplar kullanılarak sondaj işlemine başlanır. Sondaj esnasında, her 10 metrede bir numuneler alınır. Eğer havalı sondaj açılıyorsa numune alımına gerek yoktur. Nedeni ise, su çıktığında zaten kendini belli etmektedir. Havalı sistemde açılıyor ise, özel drill (sondaj) kompresörü getirilmelidir.
Altıncı kısım, delgi işlemi tamamlandıktan sonra ekipmanlar (matkap, tij, ağırlık vs.) kuyudan çıkartılmasıdır. Daha sonra istenilen çaptaki kapalı ve filtreli borular kuyunun projesine göre indirilir. Borular ile kuyu cidarı arasında yıkanmış ve elenmiş çakılla doldurulduktan sonra, kuyu kompresör (hava) ile berrak su gelene kadar temizlenir. Kuyu inkişafı amacına ulaştıktan sonra, kuyu ağzı betonu hazırlanıp pompa indirilecek şekilde uygulama tamamlanır.
Yedinci kısımda ise en önemli noktalardan birisidir. Sondaj bitirilirken içine inecek olan PVC özel sondaj borusunun (şartlara göre diğer sondaj malzemelerinin) sayısı ve metresi not alınır ve inen mesafe kadar hesaplaması yapılır. Boruları indirirken çok hassas bir şekilde hareket edilmelidir. Borular indikten sonra sondaj teslim edilmiş olarak kabul edilir. Sekizinci kısımda ise, genel değerlendirme yapılarak özel sondaj için dalgıç motor ve pompa seçimi yapılmalıdır. Değerlendirme işleminde, sondaj esnasında edinilen bilgilere göre tahmini sondaj suyu miktarı debisi ve metraja göre seçilir. Burada metrajın önemi ortaya çıkmaktadır. Sondajda, galvaniz boru ya da özel sondaj borusu ile yassı enerji kablosu, metraja göre hesaplanır ve kesit/kesitleri belirlenmelidir. Bu işlemlerden sonra, pano seçimi yapılmalıdır. Bu panolar, analog ve dijital olmak üzere iki çeşittir. Bazı panolar, LCD ekranlı cihazlardır ve çok kullanılmaktadırlar. Dokuzuncu kısım ise, pompa verimi ve tecrübeleridir. Sondajda, dalgıç pompa indirildikten sonra enerji verilmelidir ve bir kaç saat boyunca amperi, su verimi, debisi ve diğer gerekli tüm kontrolleri yapılarak tüm sistem teslim edilmelidir. Sondaj teknolojisini takip etmek ve bu teknolojiyi uygulayabilmek bu işteki başarıyı artırmaktadır. Bu şekilde düzgün yapılmış olan sondajlarda başarı oranı her zaman yüksek olacaktır.
Dünya Çapında Kabul Edilen Sondaj Standartları
Dünya’da sondaj ekipmanına egemen olmuş üç standart mevcuttur.
1-DCDMA Standartı: Ölçüler inch ve feet cinsinden olup harflerle söylenir ve gösterilirler.
2-CRAELIUS Metrik Standartı: İsveç’te Craelius tarafından geliştirilmiş olup ölçüler milimetre ile gösterilmektedir.
3-COMECON Standartı: 1978 yılında Sovyetler Birliği’nde kabul edilen bir standart olup ölçüler milimetre ile ifade edilmektedir.
